"Οι ιδέες έχουν φτερά" ...στην Μνήμη της Λουκίας Ρικάκη που έφυγε πρόσφατα

Ιράν

Οι ιδέες έχουν φτερά

Της Λουκίας Ρικάκη 

Ακούω μελοποιημένη ποίηση του Πέρση ποιητή Χαφεζ από έναν δίσκο που αγόρασα έξω από κάποιον ναό και προσπαθώ να βάλω σε τάξη το μυαλό μου μετά από το πρόσφατο ταξίδι μου στο Ιράν. Αφορμή η συμμετοχή μου στην κριτική επιτροπή του Διεθνούς Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Χαμενταν, μια πόλη που βρίσκεται στο κέντρο της χώρας.

Είδαμε πολύ όμορφες ταινίες - ορισμένες από τις οποίες θα φέρουμε στα Φεστιβάλ της Ρόδου και της Κω οπότε θα τις μοιραστούμε και με το ελληνικό κοινό. Η εμπειρία αυτού του ταξιδιού και η αμηχανία που γεννάει είναι πιο δύσκολο να μοιραστεί. Από τη μια πλευρά η ειδησεογραφία των ημερών και οι ομαδικές δίκες όσων πήραν μέρος στις διαδηλώσεις που ακολούθησαν τις εκλογές, από την άλλη καθημερινές ειδήσεις για συλλήψεις όπως του ντοκιματερίστα Μαζιάρ Μπαχάρι και οι μετέπειτα δηλώσεις του ίδιου... που καταδικάζουν την προπαγάνδα των δυτικών μέσων ενημέρωσης στην οποία ομολογεί ότι πηρέ και ο ίδιος μέρος... Οταν γνωρίστηκα με τον Μαζιάρ τόσο προσωπικά όσο και μέσα από τη δουλειά του, τον θεωρούσα πάντα κάπως αλαζονικό και κυνικό... Κι εξακολουθώ να έχω αυτή τη γνώμη για κάποιες ηθικές στάσεις στη φιλμογραφία του. Τώρα όμως, μοιραία... με τη συνθήκη της σύλληψής του αλλά και των δημόσιων δηλώσεών του διακρίνω μιαν άλλη έκφραση στο φυλακισμένο πρόσωπό του...

Ενα κράτος-νησίδα σε μια περιοχή που μαστίζεται από πόλεμο που προσπαθεί να κρατήσει την οικονομική και πολιτική ανεξαρτησία του με μεγάλο κόστος, όπως το χρόνιο εμπάργκο, και ό,τι αυτό συνεπάγεται για την ανάπτυξη... Και τώρα το σκηνικό των εκλογών που μάλλον έδωσε αφορμή να βγουν στην επιφάνεια μια σειρά αιτήματα που φαίνεται είχαν αρχίσει να βρίσκουν φωνή στην κονωνία. Και οι ίδιοι οι Ιρανοί διανοούμενοι καλλιτέχνες και οι απλοί πολίτες βρίσκονται σε αμηχανία σχετικά με το πώς να τοποθετηθούν απέναντι στην κατάσταση.

Εκτιμούν την ανεξάρτητη φωνή που έχει καταφέρει η χώρα τους στο διεθνές στερέωμα, προβληματίζονται όμως με την επαναφορά πιο σκληρών και αυστηρών μέτρων που εφαρμόζει η παρούσα κυβέρνηση, όπου παρά τις αντιδράσεις ορκίστηκε πρόσφατα. Η κυβέρνηση, για δεύτερη φορά επικρατώντας στις εκλογές, ακολούθησε το τέλος της θητείας του προηγουμένου προέδρου που μολονότι ήταν θρησκευτικός ηγέτης είχε αρχίσει να επιτρέπει μια πιο φιλελεύθερη κοινωνική πολιτική.

Τώρα τα πράγματα γύρισαν πάλι σε πιο σφικτά μετρά. Είναι πράγματι δύσκολο ν' αντιληφθεί ο δυτικός παρατηρητής επισκέπτης το πώς ένα καθεστώς με λαϊκή βάση και παροχές σοσιαλιστικού τύπου βασίζεται επίσης σε μια θεοκρατική αντίληψη και από εκεί αντλεί ένα μεγάλο μέρος της δύναμής του. Η πίστη και η σχέση με τη θρησκεία είναι παντού ορατή και "βιδωμένη" σχεδόν σε όλους. Ακόμη και στα πιο μοντέρνα προοδευτικά -ας πούμε- σενάρια ταινιών που αντικρίζουν τη σύγχρονη ιρανική κοινωνία το προσκύνημα στον ναό δεν είναι μόνο στοιχείο της πλοκής αλλά και ουσιαστική λειτουργία των χαρακτήρων.

Χωρίς δισταγμό εξυπηρετούν οι πιο πολλοί το υποχρεωτικό ενδυματολογικό μέρος που ορίζει η θρησκεία: Ποτέ κοντό παντελόνι για τους άντρες, απόλυτα καλυμμένες οι γυναίκες χειμώνα-καλοκαίρι με καλυμμένα τα μαλλιά και πανοφώρι που πρέπει να φτάνει έως τα γόνατα.

Οι πιο μοντέρνες τολμούν τα σανδάλια και πιο πολύχρωμα πανώρια από το κλασικό μαύρο που κάνει τις γυναίκες να φαίνονται σαν ένας ιδιόμορφος όγκος. Προσαρμόστηκα με εξωτική περιέργεια, τις πρώτες ημέρες, στις ενδυματολογικές επιταγές αλλά προς το τέλος, μετά από 10 ημέρες, είχα αρχίσει να μην αισθάνομαι καλά. Ηταν δε αποκαλυπτικό το σοκ όταν προσγειωθήκαμε στο Ντουμπάι και όλες οι γυναίκες στο αεροπλάνο -όχι μόνον οι ξένες αλλά και όλες οι Ιρανές- πετάξαν τα μαντήλια, τα πανώρια και τρόμαζες να τις γνωρίσεις. Ολη αυτή η υποχρεωτική ενδυματολογική συνθήκη δεν είναι απλά μια συμβολική πράξη. Πιστεύω ότι παρεμβαίνει στην αισθητική και την κοινωνική αντίληψη του λαού.

Απλή παρατήρηση που εικονογραφεί ακόμη περισσότερο. Στο σίτεμα όλες οι γυναίκες κοιμούνται ντυμένες και με καλυμμένα τα μαλλιά! Εννοείται ότι αυτό δεν συμβαίνει. Στην πραγματικότητα έσπευσαν να μας καθησυχάσουν οι Ιρανοί συνομιλητές μας όμως η εικόνα της γυναίκας απαγορεύεται ν' αναπαραχθεί με τη θέα των μαλλιών της!

Η επιμονή μου σε αυτή τη λεπτομέρεια μπορεί να φαίνεται εκνευριστικά άσχετη όταν τα ειδησεογραφικά δελτία κατακλύζονται από τις ειδήσεις σχετικά με τις δίκες των διαδηλωτών. Ομως πιστεύω ότι είναι μια ένδειξη συμβολική, καθαρά, σχετικά με το πώς αντιλαμβάνεται κανείς την έννοια της ελευθερίας, της κοινωνίας των ίσων ευκαιριών κ.λπ. Η αλήθεια είναι ότι οι γυναίκες στο Ιράν είναι πολύ δυναμικές και δραστήριες σε όλους τους τομείς, όμως καθαρά συμβολικά αυτή η καθημερινή εμφάνισή τους καλυμμένες με πανιά πάνω σε πανιά όσο και δημιουργικά εάν τ' αντιμετωπίζει η νέα γενιά, εμένα με προβλημάτισε και στην υλοποίηση και στην εφαρμογή. Είχα έναν καθημερινό φόβο αν βγω έξω από το δωμάτιο χωρίς χιτζάμπ και αν μου έφυγε λίγο το μαντήλι σε μια κίνηση και φαίνονται μαλλιά ή λαιμός. Οι πιο πολλές γυναίκες έχουν αποκτήσει ένα τρυφερό τικ καθώς παρά πολλές φορές μέσα στην ημέρα προσπαθούν να τακτοποιήσουν το άτακτο μαντήλι τους. Δεν νομίζω ότι αυτή η ενδυματολογική συνθήκη διασφαλίζει σεμνότητα ή επιβάλλει συνθήκη από την οποία η πλειοψηφία φαίνεται να θέλει ν' απαλλαγεί μόλις διασχίσει τα σύνορα. Αυτό το καταγραφώ ως συμβολική κίνηση. Ορισμένοι Ιρανοί λένε ότι το χιτζάμπ βοήθησε πολλές γυναίκες να έχουν πιο δυναμικό "παρών" στην κοινωνία: το 65% των γυναικών αποφοιτούν από πανεπιστήμιο. Το γεγονός ότι είχαν καλυμμένο το κεφάλι τους, τους επέτρεψε να βγουν από το σπίτι και να κατακτήσουν αυτούς τους τομείς. Αλλοι Ιρανοί λένε ότι η χρησιμοποίηση της θρησκείας για την εφαρμογή κοινωνικής συνθήκης και συμπεριφοράς θα απομακρύνει τους ανθρώπους από τη θρησκεία. Η παρούσα κυβέρνηση λένε ότι αυτό το αξιοποιεί δεόντως. Ακόμη και ορισμένοι μεγάλοι Αγιατολαχ διαφωνούν με αυτή τη χρήση και το δηλώνουν. Επίσης, υπάρχει το επίμαχο θέμα της πορνείας: χιλιάδες γυναίκες δουλεύουν έτσι. Αλλά το θέμα της πορνείας δεν έβγαινε ποτέ στη δημοσιότητα μέχρι που ένας "σίριαλ κίλερ" δολοφόνησε έξι πόρνες, οπότε το θέμα πηρέ τεράστιες διαστάσεις. Κάποιο τον υποστήριξαν γιατί έδρασε με την πεποίθηση ότι εκείνες βλάπτουν το Ισλάμ, και πάνω σε αυτή τη βάση ο δικηγόρος του προσπάθησε να τον απαλλάξει από ένα μέρος των κατηγοριών δολοφονίας εκμεταλλευόμενος ένα παράθυρο στο νόμο που διαχωρίζει τις εγκληματικές πράξεις που γίνονται όταν κάποιος πιστεύει ότι βλάπτεται το Ισλάμ... Γίνεται, δηλαδή, διαφθορέας της γης, όπως λένε χαρακτηριστικά.

Σίγουρα η διοίκηση ενός τόσου μεγάλου κράτους, και μάλιστα στη συγκεκριμένη περιοχή, χρειάζεται κανόνες και αυστηρή διαχείριση. Ομως η καθημερινή επαφή πια με τον έξω κόσμο δημιουργεί αλλά αιτήματα ελευθερίας στον λαό. Και θα μπορούσε να πει κανείς όπως και για τα σοσιαλιστικά καθεστώτα εκείνα του υπαρκτού, ότι η ελευθερία που έπειθε με την πτώση κατέλυσε τις δομές της εκπαίδευσης, της υγείας, της τέχνης όλων αυτών των παροχών - κάτι που τώρα απολαμβάνουν οι πάντες στο Ιράν. Ισως όμως να υπάρχει μια ενδιάμεση λύση: γιατί στην εποχή του Διαδικτύου, την ώρα που ένας κυβερνητικός μηχανισμός απαγορεύει τα κοινωνικά δίκτυα, η διεθνής κοινότητα κατασκευάζει την επόμενη ημέρα ένα λογισμικό το οποίο καταλύει όλα τα φίλτρα... Και πλέον ο λόγος γίνεται για ένα κυνήγι μαγισσών. Δεν αντιλαμβάνεται κανείς με ακρίβεια ποιος φρουρεί και πού βρίσκεται τώρα η επανάσταση... Δεν έχω λύση. Μιαν αμηχανία καταθέτω χωρίς πραγματικά να γνωρίζω λεπτομέρειες για τη χώρα και μια απλή επίσκεψη ολίγων ημερών δεν αρκεί. Ομως, αμηχανία και ανησυχία για έναν υπέροχο λαό πολύ ευγενικό και ευαίσθητο με περίσσεια γλυκύτητα με μεγάλη αγάπη για την ποίηση και τη μουσική, και μ' έναν υπέροχα λυρικό και συμβολικό κινηματογράφο - επίσης παιδί μιας ποιητικής παράδοσης. Αυτός ο λαός έχει πολλά να δώσει στη διεθνή κοινότητα και ο ελεύθερος διάλογος μαζί του είναι πολύτιμος. Κάθε διάλογος είναι πολύτιμος όταν οι ιδέες διακινούνται ελεύθερα. Οσο και αν φυλακίσεις τις ιδέες , αυτές έχουν τα δικά τους φτερά.

Πάνω στο όχημα της τέχνης ταξιδεύουν με πνοή ατίθαση... Εχει περάσει τόση ώρα... Ακόμη ο δίσκος παίζει την ποίηση του Χαφέζ - ένας ατελείωτος αμανές με τη συνοδεία λαούτου. Εχω μια γλυκιά ανάμνηση για τους ανθρώπους που γνώρισα εκεί, για την ήπια ευγένεια ώστε να τους εύχομαι να είναι καλά (ό,τι μπορεί να σημαίνει καλά για εκείνους ακόμη κι αν εγώ δεν το αντιλαμβάνομαι με τον ίδιο τρόπο...).

Ζείτε σε ενδιαφέροντες καιρούς, βιάζεται να πει ένας Τυνήσιος. Οχι για εμάς, απαντά ο Ιρανός. Οι αγγλόφωνες εφημερίδες αναφέρονται στις δίκες των διαδηλωτών, στα βασανιστήρια, στους θανάτους και στις συνθήκες κράτησης.

Μετά τα γεγονότα των προσφάτων εκλογών περιορίστηκε η χρήση των κινητών καθώς τα ευρωπαϊκά κινητά τηλέφωνα δεν πιάνουν εδώ. Πρέπει να αγοράσω μια κάρτα και να συνδεθώ με την ιρανική τηλεφωνία. Για να το κάνω αυτό πρέπει να δώσω στοιχειά διαβατηρίου. Τα δίκτυα του Διαδικτύου είναι μπλοκαρισμένα καθώς συμβάλλουν στην αυτοοργάνωση. Τελικά, κατάφερα να πάρω κάρτα από το ξενοδοχείο Ο έμπειρος έμπορος ανέλαβε να την καταχωρήσει για λογαριασμό μου. Δεν μπορώ να στείλω όμως γραπτά κείμενα.

Σε μια τηλεοπτική συνέντευξη που δίνω ο βοηθός εικονολήπτης καλύπτει με τη μαύρη μαντίλα μου το ίχνος του παντελονιού μου που έχει χρώμα πορτοκαλί! Αρα όχι ικανά σοβαρό. Και φαίνεται λίγο κάτω από την καμπαρτίνα. Οι Ιρανές σχολιάζουν με έντονο βλέμμα τις σαγιονάρες που τόλμησα να βάλω, μιαν ημέρα στο πρωινό. Ηταν η πρώτη φορά που το τόλμησα μετά από 5 ημέρες με κλειστά παπούτσια.

Είναι Αύγουστος, και η ζέστη αφόρητη κάτω από τις ολόμαυρες φορεσιές των γυναικών που φοριούνται υποχρεωτικά πάνω από παντελόνια. Εχω κουραστεί με τις μαντήλες, το κεφάλι μου δεν μπορεί να ανασάνει. Ολοι οι χώροι έχουν αναγκαία αποπνικτικό κλιματισμό. Το πολικό ψύχος που δημιουργεί σε αντίθεση με την εξωτερική θερμοκρασία είναι ωραία συνταγή για γρίπη και φριχτό πονοκέφαλο. Οι διοργανωτές δείχνουν καταπιεστική προθυμία να μας δείξουν τα αξιοθέατα της πόλης. Ολα τα μνημεία είναι ιδίας αισθητικής και αρχιτεκτονικής. Αυστηρά και τεράστια...

Ευχάριστη νότα αναρχίας ,ας πούμε, στο ημιαστικό τοπίο αυτής της πόλης: τα υπαίθρια πικ-νικ στις πλατείες. Είναι αλήθεια ότι οι πόλεις έχουν έναν πολεοδομικό σχεδιασμό λειτουργικό. Οφείλεται, λένε, σε δυτικούς πολεοδόμους. Στις πλατείες, λοιπόν, απλώνονται χαλιά και στήνονται πολύχρωμες σκηνές και οι άνθρωποι απολαμβάνουν έτσι λίγο τη φύση.

Οι άνθρωποι είναι ευγενικοί, στην άκρη του βλέμματος όμως κυριαρχεί ο φόβος. Αγαπούν τη χώρα τους, όμως σε στιγμές εξομολογητικές ομολογούν ότι θέλουν να ταξιδέψουν. Είναι αλήθεια ότι κάποιοι επιθυμούν έναν άλλο ορίζοντα, το διακρίνεις το αίτημα στο πρόσωπο τους, στα λόγια τους.

Αντί να βλέπαμε ταινίες έπρεπε να είμασταν στις διαδηλώσεις, λέει ένας Ιρανός σκηνοθέτης. Εκεί παίζεται τώρα η Μεγάλη Ιρανική ταινία...

Λουκία  Ρικάκη

Υ.Γ: Ενώ έγραφα όλα αυτά, θυμήθηκα τη μικρή αναπάντεχη συνάντηση μ' έναν νεαρό δημοσιογράφο που ηρθε στο ξενοδοχείο να με δει... μετά τα μεσάνυχτα. Είχε έναν φόβο ζωγραφισμένο στα μάτια. Τόσο μεγάλο που τρόμαξα να πιστέψω την ιστορία του. Είπε ότι τα τραυματισμένα ποδιά του που με το ζόρι τα έσερνε για να φτάσει έως το μέρος μου, οφείλονται στα βασανιστήρια που είχε υποστεί... Οση ώρα μιλούσαμε, είχε μια έντονη ανησυχία, μια μανία καταδίωξης, κι έβλεπε παντού γύρω του ανθρώπους που τον παρακολουθούσαν και πρόσεχαν την κάθε κίνησή του. Στην πραγματικότητα δεν υπήρχε κανείς γύρω μας - ήταν αργά και ήμασταν μόνοι σ' έναν μεγάλο κήπο. Η ένταση τού έβγαινε και στο γράψιμο, αφού με κόπο μπορούσε να κρατήσει σημειώσεις για τα όσα λέγαμε. Το μυαλό του ξέφευγε, μιλούσε αποσπασματικά...
Η συνάντηση εκείνη με καταδιώκει ακόμη - δεν ξέρω πού να την αποδώσω, σε μια πραγματικότητα που είχε βιώσει σκληρή ή σε κάτι που είχε κατασκευάσει με αφορμή μια σκληρή πραγματικότητα. Ποτέ δεν μου απάντησε ξεκάθαρα... Ολη η συνομιλία έγινε με γρίφους κι με το δικό του συνεχές ανήσυχο βλέμμα να ψάχνει συνεχώς εκείνους που θα τον έβλεπαν σε εκείνη την ανώδυνη συνομιλία μαζί μου γύρω από σινεμά. Παρήγγειλα ένα τσάι. Σέρβιρε στο φλιτζάνι του μόνον ζεστό νερό. Τα χεριά του έτρεμαν. Εβαλα αργά και υπομονετικά το φακελάκι με τσάι στο φλιτζάνι του. Του είπα να το πιει με την ησυχία του.
Κανείς δεν ήταν εκεί, του είπα. Αρχισα να κρατώ σημειώσεις για όλα εκείνα τα άναρθρα που μου έλεγε. Τι γραφείς εκεί, μου είπε. Σενάριο; Τι γραφώ εκεί, σκέφτηκα. Πού είναι το σενάριο και πού η πραγματικότητα; Ποιος θα μπορέσει να απαντήσει πέρα από τη μυθοπλασία για την παρούσα κατάσταση στο Ιράν;...